Vai trò ý nghĩa và một số cách tính phát thải khí nhà kính tại Việt Nam

Việc kiểm kê khí nhà kính (GHG inventory) mang nhiều ý nghĩa quan trọng, không chỉ đối với các quốc gia, doanh nghiệp mà còn đối với cộng đồng toàn cầu trong nỗ lực ứng phó với biến đổi khí hậu. Dưới đây là các ý nghĩa chính của hoạt động này:

1. Xác định nguồn phát thải và cơ sở dữ liệu để quản lý

• Ý nghĩa: Kiểm kê khí nhà kính giúp xác định rõ các nguồn phát thải chính (ví dụ: năng lượng, công nghiệp, nông nghiệp, vận tải, chất thải) và lượng phát thải từ từng nguồn. Điều này cung cấp một cơ sở dữ liệu đáng tin cậy để theo dõi, đánh giá và quản lý phát thải.
• Ví dụ: Một doanh nghiệp biết được 70% phát thải đến từ tiêu thụ điện năng, từ đó tập trung vào cải thiện hiệu quả năng lượng.

2. Đáp ứng cam kết quốc tế và quốc gia

• Ý nghĩa: Kiểm kê là yêu cầu bắt buộc theo Công ước Khung của Liên Hợp Quốc về Biến đổi Khí hậu (UNFCCC) và Thỏa thuận Paris. Các quốc gia phải báo cáo phát thải định kỳ qua Báo cáo Cập nhật Hai năm (BUR) hoặc Đóng góp do Quốc gia Tự quyết định (NDC). Với doanh nghiệp, kiểm kê giúp tuân thủ các quy định pháp lý nội địa hoặc quốc tế.
• Ví dụ: Việt Nam cam kết giảm 9% phát thải vào năm 2030 theo NDC, dựa trên kiểm kê để lập kế hoạch giảm thiểu.

3. Hỗ trợ lập kế hoạch giảm phát thải và phát triển bền vững

• Ý nghĩa: Dữ liệu từ kiểm kê cho phép các tổ chức và chính phủ xây dựng chiến lược giảm phát thải hiệu quả, xác định các lĩnh vực ưu tiên và triển khai các giải pháp như năng lượng tái tạo, công nghệ sạch, hoặc quản lý chất thải tốt hơn.
• Ví dụ: Một thành phố phát hiện vận tải chiếm 40% phát thải, dẫn đến việc đầu tư vào giao thông công cộng điện.

4. Tăng cường nhận thức và trách nhiệm xã hội

• Ý nghĩa: Việc công bố kết quả kiểm kê giúp nâng cao nhận thức của cộng đồng, doanh nghiệp và chính phủ về tác động của hoạt động con người lên biến đổi khí hậu. Nó cũng thúc đẩy trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp (CSR) khi họ công khai cam kết giảm phát thải.
• Ví dụ: Các công ty lớn như Apple hay VinGroup công bố mục tiêu trung hòa carbon dựa trên kiểm kê, tạo áp lực tích cực lên toàn ngành.

5. Đánh giá hiệu quả các biện pháp giảm thiểu

• Ý nghĩa: Kiểm kê định kỳ cho phép so sánh lượng phát thải qua các năm, từ đó đánh giá hiệu quả của các chính sách, công nghệ hoặc dự án giảm phát thải đã triển khai.
• Ví dụ: Sau khi thay thế đèn LED trong nhà máy, kiểm kê cho thấy giảm 15% phát thải từ điện năng.

6. Hỗ trợ thị trường carbon và tài chính khí hậu

• Ý nghĩa: Kiểm kê là cơ sở để tham gia vào thị trường carbon (mua bán tín chỉ carbon) hoặc tiếp cận nguồn tài chính khí hậu (ví dụ: Quỹ Khí hậu Xanh – GCF). Các dự án giảm phát thải cần dữ liệu kiểm kê để chứng minh lượng khí nhà kính đã cắt giảm.
• Ví dụ: Một nhà máy xi măng kiểm kê phát thải để bán tín chỉ carbon theo cơ chế CDM (Cơ chế Phát triển Sạch).

7. Đóng góp vào mục tiêu toàn cầu về khí hậu

• Ý nghĩa: Kiểm kê khí nhà kính là bước quan trọng để hiện thực hóa mục tiêu giữ mức tăng nhiệt độ toàn cầu dưới 1,5°C hoặc 2°C như Thỏa thuận Paris đề ra. Tổng hợp dữ liệu từ các quốc gia và tổ chức giúp đánh giá tiến độ toàn cầu.
• Ví dụ: Báo cáo kiểm kê toàn cầu của IPCC dựa trên dữ liệu từ các quốc gia để đưa ra khuyến nghị chính sách.

Kiểm kê khí nhà kính không chỉ là một công cụ kỹ thuật mà còn là nền tảng cho việc ra quyết định, xây dựng chính sách và thúc đẩy hành động cụ thể nhằm giảm thiểu biến đổi khí hậu. Đối với doanh nghiệp, nó còn mang lại lợi ích kinh tế (tiết kiệm chi phí, tăng uy tín), trong khi đối với quốc gia, nó thể hiện trách nhiệm và vai trò trong cộng đồng quốc tế. Việc thực hiện kiểm kê cần được tiến hành thường xuyên, chính xác và minh bạch để đạt hiệu quả cao nhất.

Sau đây là một số công thức và ví dụ cụ thể để tính các phát thải khí nhà kính

1. Công thức tính tổng quát phát thải khí nhà kính

Công thức cơ bản để tính toán phát thải khí nhà kính được sử dụng rộng rãi trong các hướng dẫn của IPCC và các tổ chức khác:

Phát thải GHG = Dữ liệu hoạt động (Activity Data) × Hệ số phát thải (Emission Factor)

• Dữ liệu hoạt động (Activity Data): Là số liệu định lượng về hoạt động gây phát thải, ví dụ: lượng nhiên liệu đốt cháy (tấn, lít), lượng điện tiêu thụ (kWh), khoảng cách vận chuyển (km), hoặc số lượng gia súc (con).
• Hệ số phát thải (Emission Factor): Là lượng khí nhà kính phát thải trên một đơn vị hoạt động, ví dụ: kg CO₂/tấn nhiên liệu, g CH₄/km vận chuyển.

Để tính tổng phát thải từ nhiều nguồn, công thức có thể mở rộng thành:

Tổng phát thải = Σ (Dữ liệu hoạt độngᵢ × Hệ số phát thảiᵢ)
Trong đó, “i” đại diện cho từng nguồn phát thải cụ thể.

Nếu cần tính toán phát thải tương đương CO₂ (CO₂e) để quy đổi các khí nhà kính khác nhau (CH₄, N₂O, v.v.), sử dụng hệ số tiềm năng nóng lên toàn cầu (GWP – Global Warming Potential):

CO₂e = Phát thải GHG × GWP

• Ví dụ: GWP của CH₄ = 25, N₂O = 298 (theo IPCC AR4).

2. Các nguồn phát thải chính và cách tính toán
3. Đốt nhiên liệu (CO₂, CH₄, N₂O)

• Mô tả: Phát thải từ việc đốt nhiên liệu hóa thạch (than, dầu, khí tự nhiên) trong sản xuất năng lượng, công nghiệp, hoặc sưởi ấm.
• Khí phát thải: Chủ yếu là CO₂, kèm theo lượng nhỏ CH₄ và N₂O do đốt cháy không hoàn toàn.
• Công thức:
  Phát thải = Lượng nhiên liệu tiêu thụ (tấn, m³) × Hệ số phát thải (kg GHG/đơn vị nhiên liệu)
• Ví dụ: Đốt 1 tấn than anthracite có thể phát thải khoảng 2,42 tấn CO₂ (hệ số IPCC).

1. Tiêu thụ điện năng (CO₂ gián tiếp)

• Mô tả: Phát thải gián tiếp (Scope 2) từ việc sử dụng điện từ lưới điện, phụ thuộc vào hỗn hợp nhiên liệu của hệ thống sản xuất điện (than, khí, thủy điện, v.v.).
• Khí phát thải: Chủ yếu là CO₂.
• Công thức:
  Phát thải = Lượng điện tiêu thụ (kWh) × Hệ số phát thải lưới điện (kg CO₂/kWh)
• Ví dụ: Ở Việt Nam, hệ số phát thải lưới điện năm 2020 khoảng 0,803 kg CO₂/kWh (theo Bộ TNMT).

1. Quá trình công nghiệp (xi măng, hóa chất, luyện kim)

• Mô tả: Phát thải từ các phản ứng hóa học trong sản xuất, không liên quan đến đốt nhiên liệu (ví dụ: sản xuất xi măng giải phóng CO₂ từ đá vôi CaCO₃).
• Khí phát thải: CO₂, HFC, PFC, SF₆ (tùy ngành).
• Công thức:
  Phát thải = Sản lượng sản phẩm (tấn) × Hệ số phát thải (kg GHG/tấn sản phẩm)
• Ví dụ: Sản xuất 1 tấn xi măng phát thải khoảng 0,82 tấn CO₂ (IPCC).

1. Vận tải & logistics (nhiên liệu, khoảng cách, loại phương tiện)

• Mô tả: Phát thải từ phương tiện giao thông (ô tô, tàu, máy bay) dựa trên loại nhiên liệu (xăng, dầu diesel), khoảng cách di chuyển, và hiệu suất phương tiện.
• Khí phát thải: CO₂, CH₄, N₂O.
• Công thức:
  Phát thải = Khoảng cách (km) × Hệ số phát thải (kg GHG/km)
  hoặc
  Phát thải = Lượng nhiên liệu (lít) × Hệ số phát thải (kg GHG/lít)
• Ví dụ: Xe tải diesel phát thải khoảng 2,68 kg CO₂/lít diesel (DEFRA).

1. Nông nghiệp & chăn nuôi (CH₄, N₂O từ đất và động vật)

• Mô tả: Phát thải từ phân gia súc (CH₄), sử dụng phân bón (N₂O), và trồng lúa nước (CH₄).
• Khí phát thải: CH₄, N₂O.
• Công thức:
  • Chăn nuôi: Phát thải = Số lượng gia súc (con) × Hệ số phát thải (kg CH₄/con/năm)
  • Đất nông nghiệp: Phát thải = Lượng phân bón (kg N) × Hệ số phát thải (kg N₂O/kg N)
• Ví dụ: 1 con bò sữa phát thải khoảng 100 kg CH₄/năm (IPCC).

1. Chất thải & nước thải (CH₄ từ bãi chôn lấp, CO₂ từ xử lý nước thải)

• Mô tả: Phát thải từ phân hủy chất thải hữu cơ trong bãi chôn lấp (CH₄) hoặc xử lý nước thải (CH₄, N₂O).
• Khí phát thải: CH₄, N₂O, CO₂ (ít).
• Công thức:
  • Bãi chôn lấp: Phát thải = Lượng chất thải (tấn) × Hệ số phát thải (kg CH₄/tấn)
  • Nước thải: Phát thải = COD (kg) × Hệ số phát thải (kg CH₄/kg COD)
• Ví dụ: 1 tấn chất thải hữu cơ phát thải khoảng 50-150 kg CH₄ (IPCC).

3. Sử dụng hệ số phát thải
4. Hệ số của IPCC

• Nguồn: IPCC cung cấp hệ số phát thải mặc định trong “Hướng dẫn kiểm kê khí nhà kính quốc gia” (2006 Guidelines, cập nhật 2019 Refinement).
• Đặc điểm:
  • Hệ số chung cho toàn cầu, phù hợp khi không có dữ liệu địa phương.
  • Chia thành 3 cấp (Tier 1, Tier 2, Tier 3): Tier 1 là mặc định, Tier 2 và 3 yêu cầu dữ liệu chi tiết hơn.
• Ví dụ:
  • Đốt than bitum: 94,6 kg CO₂/GJ (Tier 1).
  • CH₄ từ bò thịt: 68 kg CH₄/con/năm (Tier 1).
• Ứng dụng: Dùng cho báo cáo quốc gia theo UNFCCC hoặc khi thiếu hệ số địa phương.

1. Hệ số phát thải quốc gia (NDC, Bộ TNMT Việt Nam)

• Nguồn: Đóng góp do quốc gia tự quyết định (NDC) và báo cáo kiểm kê khí nhà kính của Bộ Tài nguyên và Môi trường (MONRE) Việt Nam.
• Đặc điểm:
  • Phản ánh đặc thù địa phương (hỗn hợp nhiên liệu, công nghệ).
  • Thường được cập nhật trong các báo cáo định kỳ (ví dụ: Báo cáo BUR – Biennial Update Report).
• Ví dụ:
  • Hệ số lưới điện Việt Nam 2020: 0,803 kg CO₂/kWh (MONRE).
  • CH₄ từ lúa nước: 1,3 kg/ha/ngày (dựa trên điều kiện Việt Nam).
• Ứng dụng: Phù hợp cho các doanh nghiệp tại Việt Nam báo cáo thuế hoặc cam kết giảm phát thải theo NDC.

1. Hệ số từ các tổ chức quốc tế (EPA, DEFRA)

• EPA (Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ):
  • Nguồn: “Emission Factors Hub” và báo cáo kiểm kê GHG của EPA.
  • Đặc điểm: Tập trung vào dữ liệu Hoa Kỳ, chi tiết cho vận tải, năng lượng, chất thải.
  • Ví dụ: Xăng: 8,78 kg CO₂/gallon; Điện (trung bình Hoa Kỳ): 0,429 kg CO₂/kWh (2022).
  • Ứng dụng: Doanh nghiệp quốc tế hoạt động tại Mỹ hoặc so sánh với tiêu chuẩn Mỹ.
• DEFRA (Bộ Môi trường, Thực phẩm và Nông thôn Anh):
  • Nguồn: “Greenhouse Gas Reporting Conversion Factors” (hàng năm).
  • Đặc điểm: Rất chi tiết cho vận tải, năng lượng, và chuỗi cung ứng, phù hợp với Anh và châu Âu.
  • Ví dụ: Diesel: 2,68 kg CO₂/lít; Hàng không (nội địa): 0,246 kg CO₂/km (2023).
  • Ứng dụng: Doanh nghiệp tại châu Âu hoặc cần báo cáo theo chuẩn Anh.

4. So sánh và lựa chọn hệ số phát thải

• IPCC: Dùng khi không có dữ liệu địa phương, phù hợp cho ước tính sơ bộ.
• Hệ số quốc gia (NDC, Bộ TNMT): Ưu tiên khi báo cáo cho cơ quan Việt Nam hoặc cam kết NDC.
• EPA/DEFRA: Dùng khi cần độ chính xác cao, phù hợp với tiêu chuẩn quốc tế hoặc khu vực (Mỹ, Anh).

5. Lưu ý khi áp dụng

• Đơn vị: Đảm bảo dữ liệu hoạt động và hệ số phát thải có cùng đơn vị (kg, tấn, GJ, kWh).
• Thời gian: Sử dụng hệ số mới nhất (ví dụ: IPCC 2019, DEFRA 2023).
• Địa phương hóa: Điều chỉnh hệ số nếu có dữ liệu cụ thể từ công nghệ hoặc điều kiện địa phương.